اگر بخواهیم افراد جامعه را در منحنی نرمال قرار دهیم، مردم در سه جهت قرار می گیرند، بعضی در سمت چپ یا منفی، بعضی ها در سمت راست یا مثبت و اکثریت در وسط یا میانی قرار می گیرند.
بطور آماری کسانی که در دو جهت منحنی نرمال قرار می گیرند به آنان استثنایی می گویند. جهت مثبت افراد با هوش و تیز هوش قرار دارند، افراد جهت منفی منحنی کسانی هستند که دارای محدودیتند و با سایر افراد جامعه متفاوتند. مدنظر ما در این مقاله تاکید بر افرادی است که در جهت منفی منحنی قرار دارند و سعی در شناخت این گونه افراد داریم. دانش آموز استثنایی قبل از این که استثنایی باشد یک انسان با تمام خصوصیات و صفات است ولی با ویژگی خاص خود.

دانش آموز استثنایی از لحاظ جسمانی- روانی- ذهنی نسبت به همسالان خود عقب تر است و نیاز به کلاس و آموزش خاص دارد. با توجه به این تعریف ارائه شده دانش آموزانی که در گروه استثنایی قرار می گیرند به شرح زیر می باشد:
- دانش آموز ناشنوا
- نیمه ناشنوا
- دانش آموزان نابینا
- نیمه نابینا
- دانش آموزان دارای اختلال یادگیری
- دانش آموزان کودک ناسازگار (مشکل رفتاری)
- دانش آموزان جسمی- حرکتی
- دانش آموزان با ناتوانی تکلمی
- دانش آموزان عقب مانده ذهنی
- دانش آموزان چند معلولیتی
- کودکان ناسازگار
جهت شناسایی دانش آموزان اختلال یادگیری می توان دو نوع ملاک را ارائه نمود:
1- ملاک های رفتاری
الف) اختلال ادراکی: در این نوع اختلال اگر از دانش آموز بخواهیم به یک تصویر نگاه کند، او به جای کل نگری به اجزاء آن توجه می نماید یا برعکس.
ب) اختلال مفهومی: در لاین نوع اختلال اگر از دانش آموز خواسته شود متنی را بخواند قادر به درک مطلب یا خلاصه کردن آن نیست.
ج) اختلال رفتاری: دانش آموزی که بیش فعال، تحریک پذیر و مشکلات هیجانی را از خود نشان می دهد، تمرکز در یادگیری ندارد.
2- ملاک زیستی
الف) عدم قدرت کافی در انجام مهارت
ب) نوار مغزی ضایعات
ج) علائم خفیف عصبی نظیر ناشی گری در راه رفتن.
علایم دانش آموزان دارای اختلالات یادگیری
دانش آموزانی که در گروه اختلالات یادگیری قرار می گیرند، جهت شناسایی آنان به چند بخش اساسی باید توجه نمود که عبارتند از:
1- اختلال در خواندن
2- اختلال در املاء
3- اختلال مربوط به رشد در حساب (ریاضیات)
4- اختلال آمیخته
تقسیم بندی دانش آموزان کم توان ذهنی
در بیشتر کتاب ها افراد کم توان ذهنی را به گروه های مختلف تقسیم نموده اند که در کل همه آنان یک مفهوم و معنی را می رساند. بعضی ها تقسیم بندی را به صورت خاص و بعضی ها به طور کل نمودند.
1- گروه دانش آموزان دیرآموز
دانش آموز دیرآموز نسبت به افراد عادی مقدار کمی از لحاظ رشد ذهنی پایین است این گروه نسبت به گروه های عقب مانده ذهنی از نظر ذهنی بالاتر می باشد و بیشترین افراد گروه عقب مانده را در بر می گیرند. آنان از لحاظ جسمی- حرکتی عاطفی و اجتماعی مشکل خاصی ندارند، ولی از نظر درسی ضعیف می باشند. با توجه به این که دانش آموزان دیرآموز از لحاظ ذهنی رشد کمتری نسبت به افراد دیگر دارند، آنان می توانند با حمایت و راهنمایی و مشاوره خدمات مناسب در مدرسه عادی مشغول تحصیل شوند. یکی از ویژگی مهم آنان زود فراموش کردن است که با تمرین و تکرار زیاد می توان آنها را آموزش داد.
2- دانش آموزان آموزش پذیر
دومین گروه افراد کم توان ذهنی، گروه آموزش پذیر است. تشخیص این گروه بیشتر در پایه اول ابتدایی می باشد. این افراد در حین تحصیل با توجه به محتواء دروس دچار مشکل می شوند و بهره لازم و کافی را از کلاس درس در مدارس عادی نمی برند. آنها می توانند از حداقل مطالب درسی مانند خواندن، نوشتن، حساب کردن و مهارت های شغلی متناسب با وضعیت جسمی آنان بهره ببرند و آموزش ببینند. در برنامه آموزش افراد آموزش پذیر چند نکته را باید در نظر قرار داد:
الف) سازگاری شخصی یا عاطفی ب) سازگاری اجتماعی ج) سازگاری و کفایت اقتصادی.
سازگاری شخصی یا عاطفی یکی از لازمترین برنامه آموزشی است که می بایست برای کودکان عقب مانده ذهنی رعایت نمود. برای آموزش سازگاری اجتماعی و اقتصادی لازمه آن آموزش سازگاری عاطفی است، زیرا کودکی که از سلامت عاطفی برخوردار نباشد، نمی تواند با افراد دیگر روابط خوب و موثری برقرار کند. دانش آموزان عقب مانده ذهنی با رفتارهای نامطلوب به دنیا نمی آیند، بلکه در برابر رفتارهای نامناسب والدین که بطور مستقیم و غیرمستقیم ناشی از شرایط اجتماعی و انتظارات و توقعات نامناسب اطرافیان است، عکس العمل نشان می دهند.
باید در برنامه های آموزشی براساس توانمندی آنان و به دور از توقعات دیگران برنامه ریزی کرد.
3- افراد تربیت پذیر
کسانی هستند که نیازمند شدید به حمایت جامعه و خانواده دارند. تشخیص و شناسایی این گروه آسان تر از سایر گروه ها است. آنان از همان ابتدا نوزادی و طفولیت قابل شناسایی هستند. کودکان تربیت پذیر در راه رفتن، حرف زدن و مهارت های کلامی دچار ضعف قابل توجهی می باشند. از این کودک در امر آموزش انتظار چندانی نمی رود و آنان قادر به اداره زندگی به طور مستقل و دارای خودکفایی اجتماعی و اقتصادی لازم نمی باشند و مداوم نیاز به حمایت و سرپرستی دارند. این افراد بیشتر در بهزیستی و یا در کنار خانواده نگهداری می شوند و کمتر به امر آموزش درسی می پردازند. در برنامه های آموزشی کودکان تربیت پذیر باید نکاتی مدنظر داشت:
الف) فراگرفتن امور شخصی مانند لباس پوشیدن، مسواک زدن، غذا خوردن و نظافت شخصی و غیره... ب) فراگرفتن رفتار مطلوب در خانه و چگونگی برقراری ارتباط با دیگران و خانواده ج) استفاده از نیروی بدنی و جسمی بعضی از آنان در کارگاههای حمایت شده جهت کسب درآمد.
4- افراد حمایت پذیر
افراد حمایت پذیر مانند نوزادان نیازمند حمایت شدید می باشند. آنان بدون حمایت دیگران قادر به انجام کارهای خود نیستند و قادر به ادامه زندگی و بقاء نمی باشند. اکثریت این کودکان قادر به آموختن و صحبت کردن و انجام کارهای ساده شخصی مانند غذا خوردن و لباس پوشیدن نیستند. آنان همیشه تحت حمایت خانواده یا موسسات (بهزیستی) می باشند و به لحاظ اخلاقی و ارزش های انسانی واگذاری آنان به حال خود گناهی است نابخشودنی نزد خداوند متعال، لذا لازم است جامعه و خانواده امکانات آنان را تدارک ببیند.
ویژگی دانش آموزان عقب مانده
- در کلیه دروس به طور یکسان ضعف شدید دارند. - در کلیه زمینه های رشدی و حرکتی مانند نشستن، خزیدن و راه رفتن تاخیر محسوس دارند.
- در تست های هوشی عقب ماندگی نشان می دهند.
- در طول زندگی تفاوت یادگیری با دیگر هم سن های خود را نشان می دهند.
- در ارتباط های اجتماعی و هماهنگی با محیط دچار اختلال هستند.